Sự nhạy cảm ở đây nằm trong công tác thẩm định tác phẩm của ban giám khảo đa phần còn nặng tính chủ quan. Ban tổ chức các hội thi luôn tìm cách giảm thiểu tối đa những sai sót (vô tình hoặc cố ý) của ban giám khảo trung lập, tăng cường số lượng giám khảo, bỏ các điểm số lớn nhất và nhỏ nhất hoặc có cách biệt quá lớn so với điểm số còn lại … Tuy nhiên sau mỗi lần hội thi, ban tổ chức thường nhận những lời khiếu nại, trách móc, mỉa mai của khách thưởng ngoạn, nhât là của những chủ nhân những tác phẩm không đoạt giải. Điều này xuất phát từ nhiều lý do, trong đó chủ yếu là thang điểm chưa thật khoa học.
Qua nghiên cứu các thang điểm đánh giá Bonsai tại các kỳ Hộ Hoa Xuân Tp. HCM, tôi thấy nó liên tục được điều chỉnh ngày càng hợp lý hơn. Tuy nhiên có nhược điểm cơ bản là rất thiếu chi tiết. Chẳng hạn, thang điểm Bonsai Hội Hoa Xuân -2003 (tổng quát 30 điểm, chi tiết 50 điểm, trong đó gốc rễ 15 điểm, thân 15, cành 15, lá 5, cổ lão 15 chủng loại 5). Nếu bộ rễ cây trực chưa lan tỏa đủ các hướng, thân còn sẹo quá mới, độ lớn của cành chưa hài hòa với thân, tán lá quá dày đặc … thì mỗi lỗi bị trừ bao nhiêu điểm? Chính yếu tố chưa khoa học này là cho việc thẩm định tác phẩm Bonsai nặng tính chủ quan, thiếu minh bạch, dễ rơi vào tình trạng cho hoặc trừ điểm tùy tiện. Hệ quả là ban giám khảo dễ dàng “vạch lá tìm sâu” những tác giả không đoạt giải để biện minh cho sự thẩm định của mình. Chủ nhân các tác phẩm không” tâm phục khẩu phục” mà không đủ cơ sở để phản biện. Người thưởng ngoạn mất cơ hội học hỏi nghiên cứu các tác phẩm đáng ra được chọn làm điển hình trong đợt trưng bày, thậm chí gây ra một số ngộ nhận cho người chơi từ sự đánh giá chưa chuẩn xác… Các nhà tổ chức hội thi thường biện hộ rằng sai sót là không thể tránh khỏi. Thế nhưng nghệ thuật sẽ bẹ hủy hoại nếu cứ mãi có những sai sót do cảm tính của người cầm cân nảy mực.
Ơũ một tác phẩm Bonsai, tất cả các yếu tố rễ, thân, cành, lá, chậu và sự hài hòa giữa các yếu tố này đều có tầm quan trọng nhất định. Chúng ta cần lượng hóa mức độ quan trọng của chúng đến từng chi tiết bằng điểm số cụ thể. Đây là một vấn đề gây ra nhiều tranh cãi vì quan điểm thẩm mỹ và mức độ cảm thụ của mỗi người khác nhau. Bài này xin trình bày quan điểm về vẻ đẹp Bonsai mà tôi tán đồng và đề xuất thang điểm đánh giá.
Tiêu chuẩn về cái đẹp là vô vùng. Để tránh lạc lối ta nên bắt đầu từ định nghĩa: Bonsai là cây trồng trong chậu nhưng mang dáng cổ thụ ngoài thiên nhiên. Trước hết Bonsai phải đạt tiêu chuẩn cơ bản là tính cổ lão. Cây cảnh nghệ thuật bắt chước, mô phỏng thiên nhiên, càng gần với thiên nhiên thì giá trị tác phẩm càng cao. Không phải vẻ nào của thiên nhiên cũng đẹp, người tạo tác vì thế không sao chép thiên nhiên một cách máy móc, giản đơn. Họ cần có sự lựa chọn tinh tường, lược bỏ các chi tiết rườm rà, chắt lọc tối đa những nét độc đáo, tinh tế nhất đưa vào cây cảnh để nâng tác phẩm tới mức đẹp hơn cái đẹp của thiên nhiên. Tác phẩm Bonsai đánh giá cao là tác phẩm “ nhân tạo như thiên nhàn” nghĩa là có sự can thiệp của con người những không để lộ sự can thiệp đó. Các vết tích tác động lộ liễu như cưa, cắt, đục đẽo, lột vỏ, quấn dây… phải đúng kỹ thuật, đúng thời điểm và được xóa đi theo thời gian. Bonsai được cấu thành từ nhiều yếu tố (rễ, thân, cành, lá, chậu …) nên các yếu tố này phải hài hòa. Như vậy ta có thể xác định 3 tiêu chuẩn chính quyết định giá trị thẩm mỹ Bonsai là: Tính cổ lão, tính thiên nhiên và tính hài hòa.
Từ hình ảnh cổ thụ đẹp trong thiên nhiên, chúng ta có thể rút ra những chỉ dẫn về mặt mỹ thuật trong tạo tác và thẩm định tác phẩm Bonsai như sau:
RỄ
Đây là phần khó tìm được theo ý muốn và sự thay đổi cấu trúc rễ là một việc rất khó khăn. Bộ rễ cần đạt tiêu chuẩn sau đây: Bộ rễ phải phù hợp với thế cây. Cây thế đứng, rễ phải tỏa đều quanh gốc. Các cây có thế nghiên, nằm, thòng có thân đổ về một phía, bộ rễ chủ yếu nổi gồ nghịch với hướng thân, tạo cảm giác cân bằng, vững chãi cho cây.
Bộ rễ lộ căn mới thể hiện tính cổ lão, biểu đạt sự trường thọ, vì theo thời gian đất bị rửa trôi. Phần lộ căn không cao lêu nghêu mà phải bám sát đất và lan tỏa các hướng. Phần cuối các rễ ngang mọc ra từ thân có phân nhánh rễ nhỏ bấu sát vào đất, thể hiện sự dồi dào sinh lực và vững vàng bám chặt mặt đất nuôi sống cây.
Ngoài ra, ta cần chú ý thêm các tiêu chuẩn: bộ rễ không được rối tung, đan chéo nhau; rễ lớn không được đâm thẳng mặt tiền. Độ đồng đều các rễ ngang; các vết sẹo đã liền da hoặc các mép ngoài của sẹo đã lợi da (tùy chủng loại cây dễ hoặc khó liền da).
Thân
Quý nhất là dạng thân liền lạc với gốc, thân nở to và thuôn dần đến ngọn theo tỷ lệ hợp lý để tạo vẻ uy nghi cho tác phẩm. Không cho phép chuyển đột ngột hai đoạn thân to, nhỏ quá chênh lệch. Một nhược điểm thường thấy ở Bonsai tạo tác theo kiểu “ mì ăn liền” hoặc không am tường kỹ thuật là giữa phần thân cây già bị cắt ngang và thân cây mới tạo thành, chưa và khó có thể tạo thành một chỉnh thể hoàn hảo, đem lại cho người xem một cảm giác chắp vá. Các Bonsai nuôi dưỡng chưa đủ thời gian cũng có nhược điểm phổ biến là đoạn thân đỡ ngọn chưa tương xứng với đoạn thân tiếp giáp phía dưới.
- Thân cây có tính cổ lão: tính chất này thường đọng rõ nhất ở thân: thân cây gân guốc hoặc có nhiêu u bứu hang hốc; vỏ cây sần sùi, nứt nẻ hoặc trơn láng; vỏ cây bị tróc, mép ngoài đã kéo da, phần trong lộ thân lũa; những vết sẹo kéo liền da … đó là những dấu tích đau thương nếm trải cuộc đời nhưng vẫn bất diệt, khắc khổ mà vẫn vươn lên.
- Thân cây có đường nét cương nghị, hùng tráng, trang nghiêm với các nhịp chuyển dứt khoát, hoặc uốn lượn uyển chuyển, duyên dáng, bay bướm.
- Thân cây tương xứng với bộ rễ.
- Thân cây không mang sẹo lớn ở mặt bên.
- Thân cây không ưỡn bụng ra phía trước, chỉ nên phơi bày mặt phẳng hoặc lõm để có cảm giác chiều sâu cho tác phẩm.
- Cây có chiều cao hài hòa với đường kính thân. Tỷ lệ lý tưởng là chiều cao cây gấp 5-7 lần đường kính thân nơi tiếp giáp với rễ.
- Đoạn thân ở phần ngọn nên bố trí hướng nhẹ về phía mặt tiền để thể hiện sự tôn trọng người xem.
- Thân cây bị đánh giá là phạm luật tạo hình Bonsai khi nó bị “ phá thế”, nghĩa là đoạn thân trên lớn hơn thân dưới.
Cành.
Cành được phân nhánh mỹ thuật: Có nhánh hướng bên này, bên kia, có nhánh hơi nhô cao ở giữa, các nhánh không mọc kiểu xương cá, các nhánh xuất phát từ điểm “dương” của cành, hướng lượn của cành nhánh dích dắc … Phần lớn Bonsai mà tôi thấy có nhược điểm là cấu trúc của bộ cành chỉ hướng đến mục đích lấp đầy không gian của khối tán cành lá, vì vậy nó chưa có tính thẩm mỹ cao.
Độ lớn của cành hài hòa với bộ lớn của thân nơi cành xuất phát (từ Ử - 1/3 thân cây). Do thân cây thuôn dần từ gốc lên ngọn, nên càng lên cao cành càng nhỏ dần. Chỉ những cây được nuôi dưỡng đúng kỹ thuật và trãi qua thời gian dài mới có được những bộ cành cứng cáp, cổ lão.
Khỏang cách giữa các cành đựơc thu dần một cách hợp lý nhằm tạ vẻ tự nhiên cho cây, đồng thời tạo cơ sở cho sự thoáng đạt, nhưng đầy đặn ấm cúng của bộ tàn lá. Đáp ứng yêu cầu này, đoạn 1 (từ gốc đến điểm xuất phát cành 1) phải dài hơn đoạn hai (từ điểm xuất phát cành 1 đến điểm xuất phát cành 2), đoạn 2 phải dài hơn đoạn 3 … Như vậy Bonsai có 4 tàn, một ngọn thì cần có 5 đoạn ngắn dần khi lên cao. Tạo được Bonsai đạt tiêu chuẩn này, bên cạnh sự am tường kỹ thuật nuôi dưỡng cây sung mãn, cần có duyên may trời cho, các tược non dùng để tạo cành mọc đúng chỗ theo ý muốn. Tôi được biết ở một số địa phương có quan điểm thoáng hơn là chỉ cần khỏang cách giữa 3 cành chính (1,2,3) đạt tiêu chuẩn này là đủ, các cành phía trên được phép du di. Một số địa phương khác lại cho rằng có thể uốn cành để nâng tán lá lên hoặc hạ xuống đôi chút nhằm tạo vẻ hài hòa hợp tác phẩm. Tôi không tán thành các quan điểm này và các bạn cho rằng tôi quá khắt khe. Nhưng không khắt khe thì khó có thể đánh giá được tài của người choi. “ Nghề chơi cũng lắm công phu” không công phu sao thấy được chân giá trị của nó.
Cành cây cũng phải đạt tiêu chuẩn “ Đầu voi đuôi chuột”, nghĩa là độ lớn của cành được thu nhỏ dần từ chân cành đến đầu cành. Để đạt tiêu chuẩn này, chủ yếu cần nuôi dưỡng cành trong thời gian đủ dài để đạt đến độ lớn hợp lý rồi cắt chờ tược mọc, chọn một tược làm nhánh, một tược nuôi dưỡng tiếp để tạo đoạn 2 của cành … chính vì vậy, cành “ Đầu voi đuôi chuột” thể hiện tính cổ lão của Bonsai.
Xóa được dấu vết can thiệp trên cành ( vết quấn dây, vết cạo, sẹo ...).
Bộ cành hướng đủ các phía, hai cành liên tiếp không trùng phương để không che chắn ánh sáng của nhau, đáp ứng tốt nhu cầu quang hợp của cây.
Cấu trúc cành lá phú hợp với thế cây. Cây thế đứng có tán cành nằm ngang hoặc hơi chúc xuống. Cây thế nằm hoặc thòng có tán cành hướng lên trên, cây bay có tàn cành hướng về một phía.
Cấu trúc cành có tính cổ lão.
Cành Bonsai nên tạo thành góc vuông với thân hơi hướng xuống đất mới thể hiện sự già dặn theo thời gian.
Bộ cành có độ dài và rộng hài hòa. Các tán cành thường thu nhỏ dần khi lên cao (trừ dạng cành lả, cành buông) để cuối cùng hợp với tán ngọn thành một tổng thể hình tháp.
Cành trước không che khuất cành sau để lấy chiều sâu của tác phẩm.
Cành thấp nhất ở độ cao hợp lý, thường ở 1/3 chiều cao của cây nhằm phơi bày bộ rễ và thân hình nghệ thuật của cây.
Về bộ cành, nếu vướng vào một trong những lỗi sau đây thì bị coi là phạm luật tạo hình: Cành mọc ở phần lõm của thân cây (cành “âm”); cành mọc đối xứng qua thân (cành “xương cá”); gộp nhiều cành để thành 1 tán cành; cành uốn vòng qua thân (cành”mượn”); cành đâm thẳng mặt tiền.
Lá
- Mật độ các tán lá vừa phải, nhằm tạo khỏang không gian giữa các khối tán lá. Các tán lá cần được thiết kế cho người xem vừa đủ thấy đường nét của toàn thân cây là vừa đẹp, vừa tạ cảm giác ấm cúng. Nếu mật độ tán lá quá thưa sẽ gây cảm giác trống trãi, hở lạnh. Ngược lại quá dày người xem chỉ thấy rễ, gốc và một lùm lá.
- Lá không che khuất cành, nhánh. Khi trưng bày, lá cần được tỉa bớt sao cho người xem vừa thấy bộ lá xanh tươi, vừa quan sát được cấu trúc của bộ cành ẩn hiện qua tán lá.
- Tổng thể các tán lá hợp thành khối tam giác ở mọi hướng nhìn.
- Lá cây được thu nhỏ hài hòa với các yếu tố khác.
- Lá biểu hiện cây có sức khỏe, không sâu bệnh.
Chậu – Vật chứa
Bonsai là sự kết hợp hài hòa giữa cây và chậu, vì vậy việc chọn chậu thích hợp với cây trồng sẽ tạo nên khung cảnh hoàn hảo cho tác phẩm. Về nguyên tắc, chậu phải phù hợp với dáng thế, kích thước và màu sắc của cây. Chậu – vật chứa cây cần thỏa mãn các điều kiện sau: Độ sâu của chậu phù hợp với thế cây. Đối với cây đứng hoặc hơi nghiên, cần đặt trong chậu cạn có chiều sâu xấp xỉ đường kính thân. Đối với cây nghiêng, cần được đặt trong chậu dày (chiều sâu nhỏ hơn chiều rộng của chậu) để cân bằng với sức nặng cảu tán lá cây lệch về một bên, tạo cảm giác vững vàng, ổn định. Chậu mỏng cần có diện tích rộng, chậu sâu cần hẹp để tránh cảm giác quá gò bó hoặc nặng nề của tổng thể.
Chiều dài và rộng của chậu phù hợp với kích thước của cây, diện tích của chậu tương đương với bóng cây chiếu xuống. Đối với cây thấp chiều dài và rộng của chậu chỉ bằng 2/3 khỏang cách dài và rộng nhất của khối tán lá.
Về vị trí, tùy kiểu chậu và thế cây mà cây được đặt giữa chậu, lệch trái hay phải. Đối với chậu cạn có hình chữ nhật hoặc bầu dục, gốc cây ở cách mép trái hoặc phải khỏan 2/3 chiều dài của chậu và hơi lùi về phía sau. Cụ thể, nếu tán và bộ cành thiên về phía phải thì gốc cây được đặt gần mép trái của chậu và ngược lại. Đối với chậu có hình vuông, tròn, lục giác, bát giá, gốc cây được đặt giữa chậu. Riêng các cây có thể nằm hoặc thòng, gốc cây được đặt gần mép chậu có thân vươn ra hoặc chúi xuống để bộ rễ có đủ không gian trải rộng và nổi cao, tạo sự cân bằng cho tổng thể.
Gốc cây không được đặt lún sâu trong chậu, hoặc trồi lên quá cao so với mặt chậu.
Màu của chậu và cây cần hài hòa, nên tránh chọn chậu có những mà sác sặc sỡ làm người nhìn chú ý tới chậu mà không thưởng ngoạn một cách đầy đủ. Đặc biệt đối với Bonsai hoa trái, chúng ta nên chọn chậu có nhiều sắc tương phản với màu của hoa và trái.
Chậu cần có phẩm chất tốt, tạo từ loại vật liệu bền, nhẹ, có tính năng giữ ẩm và trao đổi khí.
- Chủng Loại Cây
Ơũ thể hoàn thành, nếu có hai tác phẩm tương đương về giá trị nghệ thuật thì chúng ta nên thêm điểm cho cây nào có thời gian hoàn thành dài và công phu hơn. Cơ sở để đánh giá là mỗi loài cây có đặc điểm sinh trưởng khác nhau, mau hay chậm lớn, dễ hay khó trồng.
- Các đặc điểm khác
Aán tượng: muốn có ấn tượng mạnh, gây được cảm xúc dâng trào từ phía người thưởng ngoạn, thì tác phảmphair có điểm gì đó khó tìm, khó tạo được. Vẻ đẹp nghệ thuật rất đa dạng: Bộ rễ lan tỏa đều vững vàng bám đất, cân xứng với thân liền lạc” đầu voi đuôi chuột” như quả núi hùng tráng đứng giữa đất trời bao la; toàn cây có vẻ hài hòa trong sự tương phản giữa vỏ sần sùi với bộ lá óng ả; cây có dáng vẻ thâm trầm thanh cao hay yểu điệu; tán cành lá ngã mạnh về một phía như bị cuồn phong xô dạt; toàn thân mục rỗng nhưng cây vẫn trường tồn …
Lớp phủ trên mặt đất: Đây là thành phần làm tăng vẻ thiên nhiên, vẻ đẹp và vẻ già cỗi của cây. Nếu lợp phủ là rêu và các loại cây thảo thì phải xanh tươi, mượt mà. Nếu là cát đá nghiền nhỏ thì cần có sự tương phản về màu sắc giữa lớp phủ, chậu, hoa và lá.
Trên đây chỉ là các tiêu chuẩn tham khảo khi tạo tác và thẩm định Bonsai. Trong thực tế, có Bonsai đẹp mà không hoàn toàn đúng theo các tiêu chuẩn này. Vì vậy cần có tiêu chuẩn “ nét riêng” trong thẩm định tác phẩm Bonsai. Tuy nhiên cần hiểu cái lạ trong tác phẩm nghệ thuật không đồng nghĩa với sự kinh dị quái đản.
Để xây dựng thang điểm đánh giá Bonsai theo các tiêu chuẩn đã được trình bày trên, tôi dựa vào các quan điểm cơ bản sau:
Đánh giá thấp các tiêu chuẩn dễ tìm, dễ tạo được, đánh giá cao các tiêu chuẩn khó tìm, khó tạo được hay đạt được do sự may mắn.
Không có điểm riêng cho tính cổ lão, tính thiên nhiên, tính hài hòa tổng thể vì nội dung các tiêu chuẩn vụ thể về gốc, thân, cành, lá, chậu và các tiêu chuẩn khác đã bao hàm đủ các ính chất này.
Các tác phẩm không được vướng vào các lỗi bị đánh giá là phạm luật như: “ phá thế”, cành “âm” cành “xương cá” cành”mượn”, gộp nhiều cành để thành một tán cành, cành thấp lại bố trí đâm thẳng vào mặt tiền, khỏang cách giữa ba cành chính (1,2,3) phạm lỗi đoạn trên dài hơn đoạn dưới. Nếu phạm các lỗi này thị bị từ toàn bộ điểm của phần thân hoặc phần cành.
Suy nghĩ khá lâu để viết về đề tài này, nhưng bản thân tôi vẫn còn thấy nhiều gút mắc chưa thể giải quyết trọn vẹn như:
Bộ rễ và nguyên tắt phải lan tỏa các hướng, nhưng nếu thiếu rễ hướng chính, tức là thiếu cái cơ bản, có nên trừ hết 5 điểm của tiêu chuẩn bộ rễ lan tỏa hay trừ nhiều hơn do không hợp lý với dáng cây.
Có trường hợp Bonsai được thiết kế cao gầy, mảnh mai nhưng vẫn mang một nét đẹp đặc trưng tao nhã, khi có tiêu chuẩn “ thân nhỏ từ gốc đến ngọn” sẽ được giải quyết thế nào? Có thể tính điểm của tiêu chuẩn “ nét riêng” cho nó hay không. Nếu có nét riêng thì giải quyết ra sao?
Bonsai là tác phẩm sống, thay đổi theo các mua trong năm và nếu trưng bày ở trạng thái trơ trụi lá cũng đem đến cho người xem cảm giác thú vị (cây mùa thu, mùa đông). Vậy ta sẽ tính điểm lá như thế nào trong trường hợp này?
Trên đây là chút đóng góp cho thú chơn Bonsai, còn có nhiều điều chưa biết hết, chân thành mong bạn đọc trao đổi, góp ý để cùng tạo dựng sân chơi Bonsai với những luật chơi minh bạch, thu hút người chơi ngày càng đông hơn.
Theo hoatuoiviet
Comments
1 comments to "THẨM ĐỊNH TÁC PHẨM BONSAI"
cai nay co related post nhung vAn comment bt nak
Đăng nhận xét